(Πρώτο μέρος) Με την σύντομο ιχνηλάτηση της ζωής και του έργου των Αγιογράφων Ιωάννου Ψαρρού (1879 - 1964) και των υιών του Σπυρίδωνος (1912 - 1984) και Αθανασίου (1917 - 1974) που επιχειρούμε σήμερα, ολοκληρώνουμε τα κείμενα τα οποία αφιερώσαμε κατά το τελευταίο διάστημα στην δημιουργία της Νέας Εικόνος της Ζωοδόχου Πηγής που κοσμεί το Ιερό Αγίασμα της Τρυπητής. Ο Αγιογράφος Ιωάννης Ψαρρός Ο Αγιογράφος Σπυρίδων Ψαρρός κατά την εποχή της φοιτήσεώς του στην Ανωτάτη Σχολή των Καλών Τεχνών της Αθήνας Ο Αγιογράφος Αθανάσιος Ψαρρός (αριστερά) σε εκδήλωση Εθνικής Επετείου στο χωριό του Δερβένι Κορινθίας Οι τρείς Αγιογράφοι ανήκουν επαξίως στην χορεία των γηγενών εκείνων ομοτέχνων τους, που με το έργο τους λάμπρυναν κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα την Τοπική Εκκλησιαστική Εικονογραφική Παράδοση. Οι Εικόνες τους, πάμπολλες και διάσπαρτες παντού σε Ναούς των πόλεων και των χωριών της περιοχής μας, παραμένουν δυστυχώς (όπως εξ’ άλλου και των υπολοίπων Αγιογράφων της περιοχής μας) αχαρτογράφητες και αταξινόμητες, δίχως μέχρι σήμερα να έχουν καταγραφεί ή αρχειοθετηθεί. Οι δύο γιοί του Ιωάννου μαθήτευσαν την Τέχνη της Αγιογραφίας κοντά στον πατέρα τους. Ο Σπυρίδων ωστόσο σύντομα απομακρύνθηκε από το πατρικό εργαστήριο και από τις καλλιτεχνικές φτερούγες της πατρικής διδασκαλίας, προκειμένου να εισαχθεί στην Ανωτάτη Σχολή των Καλών Τεχνών στην Αθήνα. Ο Αθανάσιος αντίθετα παρέμεινε κοντά στον πατέρα του ως βοηθός και ισόβιος μαθητής του. Σύντομα, πατέρας και γιος συνυπέγραφαν τις φορητές Εικόνες και τα επιτοίχια εικονογραφικά σύνολα στα οποία συνέπρατταν με τρόπο, ώστε να φαίνεται πως ήταν ισότιμοι. Και όντως, η καλλιτεχνική πρόοδος του Αθανασίου κοντά στον πατέρα του υπήρξε τέτοια, ώστε σε πολλά έργα τα οποία αποτελούν κοινό δημιούργημα και των δύο, να μην γίνεται διακριτός ο χρωστήρας του υιού, από εκείνον του πατέρα. Με την μεθόδευση αυτή της συνυπογραφής των έργων τους, ο Ιωάννης στόχευε στην προβολή και στην εδραίωση της καλλιτεχνικής παρουσίας του γιού του στον γεωγραφικό χώρο που και ο ίδιος δραστηριοποιείτο, στην ευρύτερη δηλαδή περιοχή της Αχαΐας και της Κορινθίας. Χαρακτηριστικό δείγμα της μέριμνας και της φροντίδας του Ιωάννου Ψαρρού προς τον Αθανάσιο, αποτελεί η αναφορά που κάνει σ’ αυτόν στην αχρονολόγητη Μακέτα που υπέβαλε για την εικονογράφηση του Ναού στο Σκεπαστό (παλαιότερα Βυσωκά ή Βυσσωκά, χωριό που βρίσκεται σε απόσταση λίγων χιλιομέτρων δυτικά των Καλαβρύτων και απέναντι από την Ιστορική Μονή της Αγίας Λαύρας). Στη Μακέτα αυτή που διασώθηκε στα κατάλοιπα του Αθανασίου, παρ’ όλο του ότι σχεδιάστηκε εξ’ ολοκλήρου από τον πατέρα του όπως μαρτυρούν τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά που φέρει, όταν ο Ιωάννης την αποπεράτωσε, ανέγραψε στην κάτω πλευρά: «Σχεδιάγραμμα αγιογραφήσεως και διακοσμήσεως του Τρούλλου Βυσσωκάς / Υπό Αγιογράφων Ιωάννου και Αθανασίου Ψαρρού». Και οι τρείς Αγιογράφοι Ψαρροί υπήρξαν ταυτοχρόνως καλλικέλαδοι Ψαλμωδοί. Καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου τους διακόνησαν το Ιερό Αναλόγιο ως εθελοντές, υπήρξαν ωστόσο και περίοδοι κατά τις οποίες έψαλλαν σε πολλούς Ναούς μας είτε ως Πρωτοψάλτες είτε ως Λαμπαδάριοι. Εδώ, ο Σπυρίδων Ψαρρός ψάλλει στον Ιερό Ναό της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στο Κράθιο, εκκλησία την οποία έχει επίσης ιστορήσει με σπουδαίες τοιχογραφίες. Στην καλλιτεχνική δραστηριότητα των δύο ευλαβών και εμπνευσμένων Αγιογράφων έρχεται να προστεθεί το μέλος εκείνο της οικογενείας το οποίο υπήρξε το πλέον προβεβλημένο, ο πρωτότοκος υιός του Ιωάννου, ο Σπυρίδων Ψαρρός (1912 - 1984). Υπήρξε ο πλέον ονομαστός αυτόχθων Αγιογράφος των τελευταίων ετών. Δίδαξε στη Μέση Εκπαίδευση Καλλιτεχνικά Μαθήματα και ανεδείχθη Γυμνασιάρχης. Λόγω της μακρόχρονης θητείας του σε πολλά Γυμνάσια της χώρας οι συντοπίτες του τον αποκαλούσαν τιμητικά «Καθηγητή», προσωνύμιο με το οποίο απέδιδαν φόρο τιμής, τόσο στον Καλλιτέχνη όσο και στον Παιδαγωγό. Όπως προαναφέραμε, αν και ο Σπυρίδων έλαβε τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής από τον στοργικότατο πατέρα του, αρκετά νωρίς απογαλακτίστηκε από τη διδασκαλία του. Αρνούμενος να ακολουθήσει τα καλλιτεχνικά χνάρια του πατέρα του και του αδελφού του (εκείνοι υπηρέτησαν εφ’ όρου ζωής και με αφοσίωση την Αγιορείτικη Αναγεννησιακή Τεχνοτροπία με έργο που φέρει τα χαρακτηριστικά της Τέχνης του Οίκου της Ιεράς Σκήτης της Αγίας Άννης), ο ίδιος επέλεξε να διακονήσει τη Νεοβυζαντινή Τεχνοτροπία. Σύντομα απέδειξε πως ο χρωστήρας του διέθετε την ικανότητα να μετέρχεται με την ίδια επιτυχία τόσο την Παλαιολόγειο Μακεδονική Σχολή όσο και την Κρητική. Ο Σπυρίδων όταν ευρέθη στην Αθήνα με σκοπό την φοίτησή του στην Σχολή των Καλών Τεχνών και την εκμάθηση της Ζωγραφικής, έζησε από κοντά την αλλαγή που επήλθε κατά την εποχή εκείνη στον αγιογραφικό καλλιτεχνικό ορίζοντα της Ελλάδος, με την ριζική μεταστροφή από την Αναγεννησιακή Δυτική Τεχνοτροπία που μέχρι τα χρόνια εκείνα ήταν αποδεκτή (εκπροσωπούσε την Ευρωπαϊκή Ζωγραφική και η διάδοσή της στην χώρα μας χρονολογείται από την εποχή του Όθωνος) στην Βυζαντινή ή Νεοβυζαντινή όπως επίσης ονομάζεται, που εκπροσωπεί την αυτόχθονο Ελληνική Παράδοση. Το νέο ρεύμα, γνωστό και ως «Η Επανεύρεσις της Ελληνικότητος», συνεπήρε τον Σπυρίδωνα. Εφεξής, βάδισε στα ίχνη εμπνευσμένων θεωρητικών Ακαδημαϊκών Διδασκάλων του κινήματος, όπως του Αναστασίου Ορλάνδου (Αθήνα 1887 - 1979) και εκ παραλλήλου γοητεύτηκε και μιμήθηκε τον χρωστήρα πολυταλαντούχων Αγιογράφων, όπως του κυρίου εκπροσώπου και εκφραστού της Βυζαντινής Τεχνοτροπίας, του Φωτίου Κόντογλου (Κυδωνίες Μικράς Ασίας 1885 - Αθήνα 1965), ο οποίος με το πολυποίκιλο αγιογραφικό και συγγραφικό του έργο συνέτεινε τα μέγιστα στον προσανατολισμό προς την αυτόχθονο Εικονογραφική Παράδοση και την παγίωση της μεταστροφής προς την Βυζαντινή Ζωγραφική. Κορυφαίο δείγμα της πρώιμης καλλιτεχνικής περιόδου του Σπυρίδωνος παραμένει η αριστουργηματική Εικόνα της Βρεφοκρατούσης Θεοτόκου (ελαιογραφία σε λεπτό ξύλο θαλάσσης της εποχής) που εναποτίθεται σε εβένινο ξυλόγλυπτο Προσκυνητήριο Θρόνο στην Είσοδο στα αριστερά αμέσως μετά την Δυτική Πύλη του Ιερού Ενοριακού Ναού της Υπαπαντής του Χριστού, στην γειτονική μας Κουλούρα. Η Εικόνα εξακολουθεί να διατηρείται ανέπαφη και σε άριστη κατάσταση σαν καινούργια, ογδόντα τέσσερα χρόνια μετά την φιλοτέχνησή Της, όπως εξ’ άλλου και όλα τα έργα που εξήλθαν από το Εργαστήριο των Ψαρρών. Φέρει την χρονολογία 1934. Είναι το πρώτο έργο στο οποίο απαθανατίζεται το όνομα του Σπυρίδωνος Ψαρρού, ο οποίος κατά την εποχή διήγε μόλις το εικοστό δεύτερο έτος της ζωής του. Παρά το γεγονός ότι η Εικόνα υπογράφεται από τον Σπυρίδωνα και μόνο, η τεχνουργική τελειότης που Την χαρακτηρίζει προδίδει πως έχει ζωγραφιστεί καθ΄ ολοκληρία από τον πατέρα Ιωάννη Ψαρρό, ο οποίος όμως μετά την ολοκλήρωσή Της δεν δίστασε να εκχωρήσει στον γιό του το δικαίωμα της υπογραφής. Αναγνωρίζουμε το δειλό και ακόμη άτολμο χέρι του Σπυρίδωνος σε σημεία μόνο της πτυχολογίας του Μαφορίου (του εξωτερικού πορφυρού ιματίου της Θεοτόκου). Αλλά και αυτά ακόμη τα πεζοκεφαλαία γράμματα της αναθηματικής επιγραφής, καθώς και της υπογραφής και της χρονολογήσεως που απλώνονται στο κάτω τμήμα του έργου, μας θυμίζουν περισσότερο τον τύπο των γραμμάτων που συνήθιζε να φιλοτεχνεί ο πατέρας Ψαρρός και λιγότερο εκείνον του γιού. Η πρωτοβουλία αυτή του Ιωάννου Ψαρρού να εκχωρήσει στον Σπυρίδωνα το δικαίωμα να υπογράψει μια Εικόνα την οποία είχε ζωγραφίσει ο ίδιος, φανερώνει πως ο πατέρας στα πρώτα καλλιτεχνικά βήματα των δύο γιών του δεν στήριξε μόνο τον δευτερότοκο αλλά (όπως ήταν επόμενο) και τον πρωτότοκο. Στον κεντρικό Ιερό Ενοριακό Ναό των Αγίων Αναργύρων και σε κάποια γύρωθεν Εξωκκλήσια του χωριού της Κερνίτσας, αποθησαυρίζεται αριθμός Φορητών Εικόνων της πλέον νεανικής περιόδου του Σπυρίδωνος Ψαρρού. Ανάμεσά τους και η Εικόνα που δημοσιεύουμε που φυλάσσεται στο Εξωκκλήσιο του Αγίου Νικολάου του Νέου του εν Βουνένοις, στην οποία ο Άγιος απεικονίζεται κατ’ εξαίρεση όχι με αμφίεση στρατιωτική αλλά με μοναχική. Οι Εικόνες του Σπυρίδωνος στην Κερνίτσα χρονολογούνται από την εποχή κατά την οποία ο εκκολαπτόμενος ζωγράφος εξακολουθούσε να παραμένει στο περιβάλλον της οικίας της οικογενείας του στο Δερβένι, κάτω από τις καλλιτεχνικές εντολές και την επίβλεψη του πατρός του. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο τα έργα είναι φιλοτεχνημένα αποκλειστικώς με την Αναγεννησιακή Τεχνοτροπία. Τα έργα αυτά ωστόσο αποτελούν ποίημα των δικών του χειρών και μόνον, δίχως να έχει επέμβει στην εκτέλεσή Τους σε κανένα σημείο το χέρι του πατρός του. Εντούτοις, ενώ ο Σπυρίδων έχει φιλοτεχνήσει τα έργα αυτά κατά το γράμμα της διδασκαλίας του Ιωάννου και καθώς είπαμε, στο πνεύμα της Αναγεννησιακής Ζωγραφικής, η τεχνοτροπία τους αποτελεί κάτι τελείως ξεχωριστό συγκρινόμενη με τα χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του πατρός του. Παρά το γεγονός ότι οι Φορητές της Κερνίτσας αποτελούν τα πρώτα έργα του Σπυρίδωνος Ψαρρού, η τεχνοτροπία της ζωγραφικής τους προβάλλει το ιδιάζον προσωπικό του στυλ και συνάμα αναδεικνύει το πλούσιο ταλέντο του, χάρη στο οποίο κατά τα επόμενα χρόνια ο Αγιογράφος προήγαγε την εργασία του, εγγίζοντας υψηλά επίπεδα καλλιτεχνικής ποιότητος. Αίγιον, Σεπτέμβριος 2018 Σπυρίδων Κρητικός, Ζωγράφος